Schijnzelfstandigheid vermijden in IT

Als IT-zelfstandige werk je vaak flexibel: je factureert per project, bepaalt je eigen uren en kiest je eigen tools. Maar pas op: als je opdrachtgever te veel controle over jou uitoefent, bijvoorbeeld door je een vast maandsalaris te betalen, een strak werkschema op te leggen of inhoudelijk aan te sturen, kan de overheid je als schijnzelfstandige beschouwen. In België wordt schijnzelfstandigheid gezien als sociale fraude, wat aanzienlijke gevolgen heeft. Dit artikel legt uit wat schijnzelfstandigheid precies inhoudt voor IT-freelancers, welke criteria de wet hiervoor hanteert, en hoe je als IT-ondernemer mogelijke valkuilen voorkomt.

Wat is schijnzelfstandigheid?

Een schijnzelfstandige is iemand die wel belastingen en sociale bijdragen betaalt als zelfstandige, maar die volgens de arbeidswet eigenlijk in loondienst zou moeten zijn. Met andere woorden: op papier werk je als zelfstandige, maar in de praktijk is er sprake van een gezagsverhouding zoals bij een werknemer. Dat is problematisch, want je hebt dan niet de rechten van een werknemer (zoals loonbescherming, vakantiegeld of ziektevergoeding) terwijl de werkgever ook geen sociale bijdragen voor jou betaalt. De Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid waarschuwt dat het "tegen de solidariteit waarop het Belgische sociale zekerheidsstelsel berust zwaarder ondergraaft" als bedrijven zich van schijnzelfstandigen bedienen.

De wet (Arbeidsrelatiewet) kent daarom strikte criteria om te bepalen wanneer sprake is van loondienst of zelfstandige samenwerking. Een fundamenteel verschil is de gezagsverhouding: als zelfstandige bepaal jij zelf hoe en wanneer je werkt, zonder directe sturing. Word je bijvoorbeeld verplicht om een vast uurrooster te volgen of krijg je uitgebreide instructies van de klant, dan is dat een alarmsignaal. In de woorden van arbeidsrechter Tom Messiaen: "Het leidend principe is de gezagsverhouding. De opdrachtgever mag géén gezag uitoefenen over jou". Een echte zelfstandige is immers vrij om zijn werk in te richten.

Wetgeving en criteria

Algemene criteria (Arbeidsrelatiewet)

De Belgische arbeidswet noemt vier algemene criteria om iemands statuut te bepalen. Van jou als zelfstandige én van je opdrachtgever wordt verwacht dat jullie het verschil kennen tussen werknemer en zelfstandige, en dat dit in praktijk blijkt:

• Wil van de partijen: Hebben jullie bewust gekozen voor een zelfstandige samenwerking? Of was er eigenlijk een arbeidsovereenkomst nodig?
• Vrijheid in werktijd: Mag je zelf je werkuren indelen, of houdt de klant strikt jouw uren bij?
• Vrijheid in werkorganisatie: Kun je zelf beslissen hoe en waar je het werk uitvoert, of krijg je concrete instructies en een vaste werkplek?
• Geen hiërarchische controle: Hebben jij en je opdrachtgever gelijke afspraken, of staat er een baas boven je die toezicht houdt?

De Vlaamse overheid somt deze criteria op als toetssteen: "de zelfstandige wordt niet gecontroleerd door de opdrachtgever" is cruciaal. Voldoet jouw situatie aan deze punten, dan is het risico op schijnzelfstandigheid klein.

Weerlegbaar vermoeden en sectorale regels

Naast deze algemene regels kent België ook sectorale regels voor bepaalde "risicovolle" beroepen (zoals de bouw of koeriersdiensten). In die gevallen gelden weerlegbare vermoedens: als 5 van de 9 specifieke criteria kloppen, wordt de relatie automatisch verondersteld loondienst te zijn, tenzij je het tegendeel kunt bewijzen. Voor de IT-sector bestaan echter geen aparte bedrijfstakkenregels. Dat betekent dat het algemene kader van 4 criteria hier volledig geldt: focus dus op de vraag of er een gezagsrelatie is of niet.

Als je twijfelt of jouw samenwerking als freelancer juridisch correct is, kun je een advies of sociale ruling aanvragen bij de Commissie Arbeidsrelaties (onderdeel van de RSZ). Deze commissie kan bindend vaststellen of je als zelfstandige of als werknemer moet worden beschouwd.

Signalen bij IT-zelfstandigen

IT-consultants lopen specifieke risico's op schijnzelfstandigheid omdat zij vaak één klant intensief bedienen. Enkele waarschuwingssignalen:

• Vast maandloon: Krijg je elke maand een vast bedrag, ongeacht het aantal gewerkte uren? Dat lijkt op loon en valt in de risicozone. Een zelfstandige factureert normaliter op uren- of projectbasis.
• Enkele grote klant: Werk je quasi exclusief voor één opdrachtgever, bijna als vaste kracht? Hoe meer je op één plek 'in dienst' bent, hoe groter het risico. Probeer meerdere klanten te bedienen of lift zelfstandigheid aan, zoals bijen diensten of het aannemen van andere projecten.
• Beperkte eigen inbreng: Gebruik je (bijna) alleen het materiaal en de tools van de opdrachtgever? Zelfstandigen investeren doorgaans in eigen apparatuur en werkruimte. Als je alles van de klant krijgt en geen eigen risico loopt, kan dat opvallen.
• Strakke rapportage: Wordt elke dag nauwkeurig bijgehouden wat je gedaan hebt? Grote zelfstandigheid betekent juist dat je zelf mag rapporteren en plannen.
• Geen marketing of concurrentie: Mag je geen andere klanten acquireren of een eigen bedrijfsnaam voeren? Cliënten die je vragen niet op de eigen personeelslijst te zetten en geen concurrentieclausules in de overeenkomst zetten, vermijden daarmee een vermoeden van gezagsrelatie.

Herinner je dat een echte zelfstandige zijn werk zelf organiseert. Kan jij als IT-specialist makkelijk vakantie inplannen of een project weigeren? Zo niet, dan ben je wellicht te afhankelijk. Zoals Accountable schrijft: "Blijf je eigen werkmateriaal gebruiken, factureer enkel de gepresteerde tijd en blijf meester over je tijd en werkorganisatie". Alleen zo houd je je zelfstandige profiel staande.

Gevolgen en risico's

Word je door de RSZ toch aangemerkt als schijnzelfstandige, dan volgen belangrijke financiële en juridische gevolgen. Voor jou persoonlijk betekent het dat je in feite alle rechten van een werknemer had moeten hebben. Dat kan inhouden dat je achterstallige uitkeringen of sociale prestaties moet terugbetalen. Voor de opdrachtgever worden de gevolgen nog zwaarder: hij moet álle werkgevers- en werknemersbijdragen alsnog betalen, mét boete en rente. De RSZ kan daarbij administratieve boetes opleggen, en bij opzet zelfs strafrechtelijke stappen zetten.

Kortom, het kan duizend euro's kosten: zowel achterstallige RSZ-bijdragen als forfaitaire boetes. Opdrachtgevers lozen liever veel gezagsrelatie weg om dit te vermijden. Als freelancer kun je niet alleen op deze subsidies terugvallen: het betekent ook dat je mogelijk niet (snel) in aanmerking komt voor werknemersrechten zoals werkloosheidsuitkering of pensioenopbouw.

Schijnzelfstandigheid in de praktijk

Veel IT-zelfstandigen ervaren de spanning: stel dat jouw bedrijf naast jou een collega in dienst heeft die aan exact dezelfde taken werkt, maar dan wel als werknemer. Volgens advocaat Tom Messiaen kan dat, mits er duidelijke verschillen zijn in aanpak. Zo mag de werknemer strak worden aangestuurd, terwijl jij als zelfstandige autonomie hebt. Gelijk werk vraagt niet per se gelijke status, maar de uitvoering moet verschillen. Anderzijds zijn er steeds meer controles: de staat merkte de laatste jaren steeds meer schijnconstructies op om sociale lasten te ontwijken. Vooral in sectoren met veel buitenlandse zelfstandigen of platformwerk (denk aan Uber) wordt streng toegezien. Voor jou als IT-freelancer betekent dit dat je in elk geval je administratie op orde moet hebben én je zelfstandigheid moet aantonen, zodat je discussie met de sociale inspectie kunt weerstaan.

Schijnzelfstandigheid voorkomen

Het goede nieuws: als je echt vrij werkt, is er weinig aan de hand. Met enkele tips voorkom je de meeste valkuilen:

• Schrijf duidelijke afspraken uit: Maak een zelfstandige samenwerkingsovereenkomst waarin je de zelfstandige opdracht beschrijft. Benoem expliciet dat je als zelfstandige werkt en zonder hiërarchie. Vermijd formuleringen die op een arbeidsovereenkomst lijken.
• Geen personeelslijst: Zorg dat je niet op de bedrijfslijst van werknemers staat en betaal ook niet als een werknemer (dus geen bedrijfswagen, maaltijdcheques of vaste verloning). Zoals HR-experts adviseren: "Vermeld jouw freelance IT'er niet op de personeelslijst van je werknemers" en leg geen urenrooster vast.
• Werk voor meerdere klanten: Behoud ten minste af en toe een andere opdrachtgever, ook al zijn dat kleinere opdrachten. Een bredere klantenportefeuille toont aan dat je voor eigen rekening werkt.
• Factureer en investeer zelf: Laat jezelf via facturen betalen per taak of project. Houd je eigen kantoorkosten, tools en verzekeringen op naam van jouw bedrijf. Dit benadrukt dat je als zelfstandige risico draagt en niet zomaar een 'werknemer' bent.
• Onderhoud je zelfstandige profiel: Gebruik je eigen visitekaartjes, website of LinkedIn-profiel voor je dienstverlening. Positioneer jezelf als freelancer/ondernemer, niet als (verborgen) medewerker.

Kortom, borg je zelfstandigheid in elke praktijkregel. Zo verklein je de kans op een onbedoelde herkwalificatie. Werk je met een interimbureau of consultant, loop dan de feiten nog eens na: ook daar gelden dezelfde regels.

Quick Takeaways

• Schijnzelfstandigheid betekent dat je op papier zelfstandige bent, maar feitelijk als werknemer werkt.
• De kernvraag is de gezagsverhouding: mag de opdrachtgever geen hiërarchische controle uitoefenen over jou.
• Voldoende eigen vrijheid (in uren, werkplek, tools) bevestigt je zelfstandige status; vaste loon of strikte aansturing niet.
• De RSZ kan je status herzien, met hoge terugvorderingen van socialezekerheidsbijdragen en boetes als gevolg.
• Maak goede zelfstandige overeenkomsten, factureer per opdracht en blijf meerdere klanten hebben om je zelfstandigheid te bewijzen.

Conclusie

Schijnzelfstandigheid is geen leeg juridisch concept, maar een reëel risico voor IT-professionals in België. Als IT-consultant moet je continu nagaan of je werkomstandigheden nog passen bij het zelfstandige statuut. Heb je veel vrijheid, gebruik je eigen materieel en factureer je zelf, dan zit je goed. Maar zit je vastgekluisterd aan één opdrachtgever met vaste uren of salaris, dan kun je plots een schijnzelfstandige worden. De federale overheid beschouwt dit als sociale fraude en treedt streng op om sociale zekerheid te vrijwaren.

Blijf daarom alert: behandel je bedrijfswagen, werkrooster en verloning consistent als zelfstandige betaling. Wees transparant naar nieuwe klanten en zet periodiek alles op een rij. Zo vermijd je misverstanden én boetes. Ben je toch in de knel geraakt met de RSZ? Schakel dan tijdig juridisch advies in of vraag een bindende sociale ruling aan bij de Commissie Arbeidsrelaties. Zo weet je zeker waar je staat en voorkom je dat je later voor verrassingen komt te staan.

Blijf proactief als IT-ondernemer: ken de regels, bescherm je zelfstandige profiel, en groei zorgeloos verder in je carrière.

Veelgestelde vragen

1. Wat betekent het als ik als IT-zelfstandige schijnzelfstandige ben?

Als IT-freelancer betekent schijnzelfstandigheid dat de overheid jou beschouwt als werknemer in plaats van echte zelfstandige. Je opereert wel onder een zelfstandigenstatuut, maar de feitelijke situatie voldoet aan de criteria van een arbeidsovereenkomst. Dat brengt fiscale en sociale consequenties met zich mee.

2. Hoe herken ik als IT-consultant dat ik risico loop op schijnzelfstandigheid?

Let op een vaste baasstructuur of loon. Krijg je een vast maandloon betaald ongeacht je gewerkte uren? Werk je vrijwel exclusief voor één opdrachtgever? Of krijg je strakke instructies over je taken? Dit zijn klassieke alarmsignalen. Ook het ontbreken van eigen investeringen (bijvoorbeeld geen eigen kantoor of software) kan een rood licht zijn.

3. Welke gevolgen heeft schijnzelfstandigheid voor mij als zelfstandige in de IT?

De RSZ kan je status herzien en je sociale bijdragen terugvorderen, mogelijk met boete en rente. Je loopt ook mis op werknemersvoordelen als vakantiegeld en sociale verzekeringen. Als de RSZ constateert dat je ten onrechte zelfstandige was, kunnen achterstallige vergoedingen zoals uitkeringen of pensioengelden worden ingenomen. Bovendien riskeer je aanspraken van de fiscus en RSZ, tot maximaal 7 jaar terug.

4. Hoe kan ik schijnzelfstandigheid voorkomen als IT-ondernemer?

Zorg dat je werksituatie duidelijk zelfstandig is. Werk waar en wanneer je wilt, laat je klanten je niet op een vaste urenlijst zetten, en factureer per opdracht. Maak een zelfstandige samenwerkingsovereenkomst waarin jullie relatie omschreven staat, en draag kosten als zelfstandige zelf. Laat zien dat je voor eigen risico, winst en verlies werkt door eigen klanten te zoeken en eigen investeringen te doen.

5. Waar kan ik terecht voor advies over mijn zelfstandige statuut?

Je kunt de FAQ's en richtlijnen van RSZ of Unizo raadplegen, maar voor bindend advies kun je een sociale ruling aanvragen bij de Administratieve Commissie ter regeling van de Arbeidsrelatie. Ook accountants, sociaal secretariaat of gespecialiseerde juristen kunnen helpen om te beoordelen of jouw situatie als schijnzelfstandigheid valt. Raadzaam is om dat te doen vóórdat problemen ontstaan.